آشنایی با دستگاه همایون در موسیقی ایرانی
موسیقی اصیل ایرانی بعد از گذر از دوران سکون و سکوتش و رهایی از دست افراط گرایان به دور از هنر، به لطف ناصرالدین شاه و علاقه‌ای که به موسیقی داشت جهشی بزرگ کرد و از مقام‌های مختلف به دستگاه‌ها تقسیم شد و دسته‌بندی اختصاصی برای آن‌ها در نظر گرفته شد. به نحوی که امروزه موسیقی سنتی ما مجموعه‌ای از هفت دستگاه مختلف و چندین و چند گوشه است که هرکدام کوک، گام و فواصل خاصی دارند. یکی از این دستگاه‌ها که محبوبیت خاصی در بین مردم دارد، دستگاه همایون است که همچون اسمش فرخنده و مبارک بوده و شاهکاری در تاریخ موسیقی محسوب می‌شود. در ادامه‌ی این مقاله بیشتر و بهتر با این دستگاه آشنا می‌شویم و ویژگی‌های آن بررسی می‌کنیم. پس برای آشنایی با منحصر به فردترین دستگاه موسیقی اصیل و سنتی‌مان تا پایان این مقاله همراه ما باشید.
معرفی دستگاه همایون
بهتر است در همین ابتدا در معرفی دستگاه همایون نقل قولی از بزرگان موسیقی را بیان کنیم که دستگاه همایون را جلوه‌ای از تداوم زندگی، اتحاد عاشق و معشوق و توحید خوانده‌اند و به جای نام همایون دستگاه عشاق را برای آن مناسب دیده‌اند. این دستگاه از لحاظ فاصله دانگ اول، با دستگاه شور فاصله‌ی نزدیکی دارد و با پرده‌گردانی نیز شباهت زیادی با دستگاه نوا، سه گاه و چهارگاه پیدا می‌کند اما به دلیل تفاوت محسوسی که در گام‌های پایین‌رونده و بالارونده دارد، همایون، دستگاهی منحصر به فرد و خاص محسوب می‌شود. این دستگاه همانطور که از نامش برمی‌آید احساسی شاهانه و اشرافی القا می‌کند و اصالت موسیقی اصیل ایرانی را با خود حمل می‌کند. اما در عین داشتن این حس شاهانه، از این دستگاه لالایی‌ها و مناجات مختلفی نیز، خلق شده است که حزنی اعجاب انگیز داشته و آدمی را به فکر و خیال وامی‌دارد.
تاریخچه دستگاه همایون
تاریخچه موسیقی در ایران و مقامات مختلف آن به سال‌ها پیش از میلاد باز می‌گردد اما اگر بخواهیم به طور اختصاصی برروی تاریخچه دستگاه همایون کار کنیم، باید بگوییم که مبدا آن درست در زمان قاجر و ناصر الدین شاه قرار دارد زیرا همانند دستگاه سه گاه یکی از زیر شعبه‌های اصلی مقام محسوب نمی‌شود. در واقع این دستگاه را باید تلفیقی از مقام زنگوله، برخی نغمه‌های رهاوی و.. دانست، به همین دلیل نمی‌توان آن را یک زیر شعبه اصلی مقامات مختلف به حساب آورد.
ویژگی‌های دستگاه همایون
حال که با این دستگاه آشنا شدیم و سری به تاریخچه آن زدیم بهتر است به سراغ ویژگی‌های مختلف آن برویم تا بیشتر با ساز و کار و آوای این دستگاه آشنا شویم. در ادامه مهم‌ترین ویژگی‌های دستگاه همایون را بیان می‌کنیم، این موارد عبارت‌اند از:
- همایون سرکلیدی مشابه با دستگاه شور دارد، با این تفاوت که در درجه سوم نیم‌پرده زیاد می‌شود.
- دانگ‌های دستگاه همایون مساوی نیستند به طوری که دانگ اول آن شامل یک دوم کوچک، یک دوم بیش بزرگ و یک دوم نیم بزرگ است اما دانگ دوم از دو دوم بزرگ و یک دوم کوچک تشکیل شده است.
- آوای این دستگاه همانطور که گفتیم حزن انگیز اما با صلابت است به همین دلیل در ساخت بسیاری از قطعه‌های زورخانه‌ای، آهنگ زمینه لالایی و.. از این دستگاه استفاده می‌شود.
گوشه های دستگاه همایون
همانطور که می‌دانید هر دستگاه از چندین و چند گوشه یا نغمه مختلف تشکیل شده است که دستگاه همایون نیز از این قاعده مستثنی نیست. این دستگاه همانطور که خود نامی شاعرانه دارد، گوشه‌هایی با نام‌های خیال‌انگیزی چون راز و نیاز، جامه دران، چکاوک و.. دارد. در ادامه برخی از گوشه‌های این دستگاه را معرفی می‌کنیم. این موارد عبارت‌اند از:
- گوشه چکاوک: این گوشه قدمتی طولانی در موسیقی دارد به طوری که می‌توان آن را یکی از زیرشاخه‌های فرعی مقام کوچک دانست. گوشه چکاوک همانند نامش آوایی شبیه به صدای پرنده چکاوک داشته و همانقدر خوش آوا و خوش لحن است. تمرکز این گوشه از درجه دوم که نت شاهد گوشه درآمد است، برداشته شده و به درجه چهارم انتقال می‌یابد.
- گوشه بیداد: بیداد یکی از گوشه‌های مهم دستگاه همایون است که نت شاهد آن در درجه پنجم و نت ایست آن در درجه چهارم است و با رفتن به سمت درجه ششم، زمینه مناسبی برای تغییر وضعیت به نقطه اوج دستگاه آماده می‌کند.
- گوشه بختیاری: این گوشه بیشتر در ساخت آهنگ‌های محلی کاربرد دارد و هم آوایی بی‌نظیری با دوبیتی‌های بابا طاهر دارد.
- گوشه شوشتری: این گوشه بنیاد بسیاری از گوشه‌های دیگر همایون مانند راز و نیاز، غریبی، لیلی و مجنون و.. است، به همین دلیل اهمیت بسیاری زیادی در این دستگاه دارد. شوشتری آوایی مانند گوشه منصوری دارد به همین دلیل به راحتی می‌توان آن را با پرده گردانی به دستگاه چهارگاه تبدیل وضعیت داد.
- گوشه راز و نیاز: همانطور که از نام این گوشه پیداست، خواننده در هنگام استفاده از این ملودی باید لحنی التماس آمیز و غم‌انگیز داشته باشد. همچنین شعر مورد استفاده در این گوشه نیز بیشتر حالت مناجات‌گونه دارد و باید نوعی تمنا و خواهش از آن منعکس شود.
- گوشه لیلی و مجنون: از آنجایی که این ملودی تناسب عجیبی با منظومه لیلی و مجنون داشت، نام این گوشه را نیز هم اسم با لیلی و مجنون انتخاب کرده و امروزه بیشتر اوقات در هنگام خواندن همین منظومه از ملودی لیلی و مجنون استفاده می‌شود.
ساختار موسیقی دستگاه همایون
از لحاظ ساختاری، دستگاه همایون با دستگاه شور نزدیکی زیادی دارد، با این تفاوت که در این دستگاه درجه سوم نیم پرده بالاتر از دستگاه شور است. همچنین در خصوص ساختار این دستگاه می‌توان گفت که به دلیل قرارگیری نت شاهد برروی درجه دوم و استفاده از نت‌های زیر گام برای اجرای ملودی، گام همایون پایین رونده است و صعود محسوسی ندارد. به غیر از این موارد برای درک بهتر ساختار همایون بهتر است شباهت آن با دیگر دستگاه‌ها را نیز بررسی کنیم به نحوی که این دستگاه را به غیر از دستگاه شور می‌توان از لحاظ فواصل و دانگ به دستگاه سه گاه شبیه دانست و از لحاظ برخی گوشه‌ها، به دستگاه چهارگاه.
جمع بندی
همایون دستگاهی است که اصالت، شهامت، حزن، امید، عشق و وحدت از آن ساطع می‌شود به همین دلیل تمام قطعاتی که با استفاده از این ملودی ساخته می‌شود، روح انسان را جلا داده و آرامشی حزن آلود ایجاد می‌کنند. تا به امروز با استفاده از ملودی‌های جذاب این دستگاه قطعه‌هایی چون بیداد از استاد شجریان، آلبوم بی‌قرار استاد شهرام ناظری، تو ای پری کجایی همایون خرم و بسیاری دیگر از قطعه‌های اصیل و دل‌انگیز ایرانی ساخته شده و قطعا در آینده نیز، قطعات به یادماندنی با این ملودی خلق خواهد شد.